Америк доллар 
LIVEҮндсэн хуульт, энэрэнгүй ёсыг ХЭН СЭРГЭЭХ ВЭ?
Үндсэн Хуулийн Цэцийн гишүүнээр томилуулахаар нэр дэвшүүлж, УИХ-д өргөн барьсан МУ-ын Ерөнхийлөгч Х. Баттулгын саналтай холбогдож олон нийт эгдүүцлээ илэрхийлж байсан. Улмаар Ерөнхийлөгч саналаа эргүүлэн татсан захирамж гарсан тухай 2017 оны 10-р сарын 12-ны өдөр хэвлэлээр мэдээлжээ. Цэцийн гишүүний асуудалд олон нийт ихээр анхаарал тавьж байгааг өнгөрсөн жилүүдэд улам хурцадсан Цэц ба УИХ хоёрын хоорондын ил цагаандаа гарсан зөрчилдөөнөөр тайлбарлаж болох юм. Энэхүү нийтлэлээр Цэцийн эрх мэдэл, бодит нөлөөний асуудлыг хөндье.
Цэц нь Үндсэн хуулийн шүүх болох нь
Цэц нь МУ-ын Үндсэн хуулийн хяналтын байгууллага юм. Цэцийг шүүх мөн эсэх тухай өнгөрсөн 25 жилийн туршид нэлээд маргаж, мэтгэлцэж иржээ.
Цэцэд холбогдох хуулиудын дагуу маргаан шийдвэрлэх хэд хэдэн арга зам байдаг. Гэвч зарим нэг маш цөөн тохиолдлыг эс харгалзвал өнгөрсөн хугацаанд Цэцэд дан ганц иргэний өргөдөл, мэдээллээр л маргаан шийдвэрлэж иржээ гэдэг нь 2016 онд нийтлэгдсэн судалгаанаас харагдаж байна.[1] Чингэхдээ МУ-ын Дээд Шүүхээс 1992 оноос хойш зургаан удаа л Цэцэд хүсэлт гаргаж хандсан байна.
Монголын судлаачид монголын Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахад Герман, Австри, Францын загваруудыг судалж үзсэн, Үндсэн хуулийн хяналтын тогтолцоог Австрийн загвараас санаа авч бүтээсэн гэж заримдаа бичиж, ярьдаг. Энэ нь зарим нэг жижиг зүйлийн хувьд үндэстэй хэдий ч Үндсэн Хуулийн Цэцэд иргэн өргөдөл, мэдээлэл гаргаж хандах, Улсын Дээд Шүүх Цэцэд хүсэлт гаргаж хандах ажиллагаа нь эдгээр орнуудынхаас тэс ондоо юм. Амьдрал дээр Цэц нь УИХ ба ЗГ эсвэл ЗГ ба аймгуудын хоорондох маргааныг шийдвэрлэдэггүй. Үүний дээр Цэц нь гомдол гаргагч иргэний үндсэн эрх зөрчигдсөн гэж үзвэл Үндсэн хуульд нийцээгүй шүүхийн шийдвэрийг цуцалж, холбогдох шүүхэд дахин шийдвэрлүүлэхээр буцаадаггүй. Герман, Австрийнхтай ойролцоо хувь хүн гомдол гаргах ажиллагаа Цэцэд явагддаггүй.
Цэцэд өргөдөл, мэдээлэл гаргах
Иргэд Цэцэд өргөдөл, мэдээлэл гаргах үйл ажиллагааг Европын хуульчдын нүдээр харвал ойлгоход нэлээд хэцүү юм. Үүнийг ойлгохын тулд Европын хуульчид төлөөллийн ардчилал, парламентийн бүрэн эрх төдийгүй шүүхийн хамгаалал гэсэн уламжлалт ойлголтоо тархинаасаа авч хаяад үүний оронд Европт байдаг шиг парламентийн өргөдлийн байнгын хороог төсөөлж бодох хэрэгтэй юм. Чингэхдээ өргөдлийн байнгын хороо нь парламентийн гадна байдаг гэдгийг төсөөлөлдөө багтаах хэрэгтэй юм.
Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг иргэний өргөдөл, мэдээллээр явуулдаг. Иргэд Цэцэд өөрийн болон гэр бүлийнх нь гишүүний эрхтэй холбоотой өргөдөл гаргаж болно. Өөрийнх нь эрх ашгийг хөндөөгүй асуудлаар ч иргэд Цэцэд хандаж, нийтийн эрх ашгийн төлөө мэдээлэл гаргаж болдог. Дээр дурдсан 2016 оны судалгаагаар өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд иргэд Цэцэд УИХ-аас баталсан хуулийн заалт Үндсэн хууль зөрчсөн гэж гол төлөв ханджээ.
УИХ-аас хууль батлах шатанд тухайн хуулийн төсөл нь Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг Цэц шалгадаггүй. Иймээс Цэц нь зарчмын хувьд УИХ-аас баталж, хүчин төгөлдөр болсон хууль Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянадаг.
Цэцэд иргэний өргөдөл, мэдээллээр маргаан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэсэн бол Цэц нь эхлээд хуулийн заалт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа тухай дүгнэлт гаргадаг. Үндсэн хууль зөрсөн гэж дүгнэлт гаргавал тухайн хуулийн заалтын үйлчлэлийг эхний ээлжинд түдгэлзүүлдэг. Үүний дараа УИХ нь Цэцийн дүгнэлтийг зарчмын хувьд 15 хоногийн дотор хэлэлцэж, шийдвэрлэх ёстой байдаг. Цэцийн дүгнэлтийг УИХ зөвшөөрөөгүй тогтоол гаргасан бол түүний үндэслэлийг Цэц хэлэлцэж, эцсийн шийдвэр буюу тогтоол гаргадаг ба ингэхдээ Цэц нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн хуулийн заалтыг хүчингүй болгох эрхтэй байдаг.
Цэц ба УИХ хоорондын харилцаа
Цэц нь парламентийн гадна байх, хууль хүчингүй болгох эрхтэй өргөдлийн байнгын хороо шиг ажилладаг одоогийн тогтолцооны өгөгдлөөс харахад л Цэц ба УИХ-ын харилцаа нь төвөгтэй, хэцүү байх нь ойлгомжтой байна. УИХ нь хуульд заасан 15 хоногийн хугацааг мөрдөхгүй байх нь нийтлэг төдийгүй Цэц нь 25 жилийнхээ түүхэнд 59 маргааны хувьд л эцсийн шийдвэр гаргасан гэж дээрх судалгаанд дурьджээ. Үүний дээр Цэцээс Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзэж хүчингүй болгосон зүйл, заалттай яг ижил заалттай хуулийг УИХ дахин баталсан байхыг судалгаанд жишээ татаж харуулжээ. Ингэхээр бодит амьдрал дээр Цэцийн эрх мэдэл, нөлөө бага юм.
Эргэцүүлэл
Монголын төр санхүү мөнгөний байнгын гачигдалтай байдаг, туйлын ядуу амьдралтай хүмүүс маш их байгаа өнөөгийн өнцгөөс харвал асуудал хэн хүний бухимдлыг төрүүлэхүйц ажээ. 25 жилийн туршид 59 эцсийн шийдвэр гаргасан бөгөөд ийм шийдвэрийг нь ч УИХ хүндэтгэж үздэггүй байгууллагын гишүүд, ажилчид, ордон байрны зардлыг ядуу монголчууд яагаад төлөх ёстой юм бэ? Үүний дээр Хүний эрхийн Үндэсний Комисс гэж төрөөс санхүүждэг байгууллага байдаг төдийгүй төр Улсын Дээд Шүүх болон бусад шүүхүүдийг ч санхүүжүүлдэг.
Цэц яагаад хууль хүчингүй болгох эрхтэй байгаа юм бэ? Монголын ард түмэн өөрсдийн элч, төлөөлөгчийг УИХ-д илгээсэн бус уу? 76 гишүүнтэй УИХ-аас баталсан хуулийг Цэцийн есөн гишүүн хүчингүй болгох нь зөв үү? Цэцэд “нийтийн эрх ашгийг” хамгаалах нэрээр мэдээлэл гаргаж байгаа “идэвхтэй” иргэд маань үнэхээр олон нийтийн төлөө яваад байна уу? Үнэхээр тийм бол тэд өөрт нь тулаагүй “бусдын” асуудлыг ухаж ойлгох чадвартай байх уу? Өнөөдөр Монгол улс банк санхүү, өмч хөрөнгө, гэрээ хэлцлийн нэн төвөгтэй сүлжээнд орсон орчин үеийн эдийн засагтай болсон байна. Энэ тогтолцоонд холбогдох олон сүлжилдсэн эрх ашгийг сайн санаат мэдээлэл гаргагч иргэн маань ухаж ойлгох чадвартай юу? Ер нь Цэц өөрөө ч ийм нөхцөлд шийдвэр гаргах чадвартай, процестой юу? УИХ-аас баталсан хуулийг өм цөм, энд тэндээс нь түдгэлзүүлж, хүчингүй болгоод хуулиа ойлгох, хэрэглэх боломжгүй болохгүй байх баталгаа байна уу? Ийм замаар Цэц өөрөө эрх зүйн баталгаат бус, ойлгомжгүй байдалд хувь нэмэр оруулаад байна уу?
МУ-ын Ерөнхийлөгч Х. Баттулга нь сонгогдоод удаагүй тул олон түмний дэмжлэгийг хадгалж үлдэх сонирхолтой байх нь зүйн хэрэг юм. Ингэхээр Цэцийн гишүүнээр хэнийг санал болгох вэ? гэдэг асуудал нь өнөө маргаашдаа Ерөнхийлөгчийн хувьд чухал байх нь зайлшгүй. Харин алс ирээдүйгээ бодвол суурь үнэт зүйл, үнэт зарчим бүтээж чадах, иргэд ба бизнес эрхлэгчдийг төрийн дур зоргоор авирлалтаас хамгаалж чадах Үндсэн хуульт, энэрэнгүй ёсыг сэргээх, манах шинэ тогтолцоог бүтээх асуудалд шийдэл олох зайлшгүй хэрэгтэй болжээ.
